‘Ενάντια στην Μέρα’, Τομας Πίντσον

Τέσσερα χρόνια ακριβώς μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου, την μέρα της επετείου της σύνδεσης δυο πολιτικών και πολιτιστικών προοπτικών που ταλάνισαν με τις διαφορές απόψεών τους την κόσμο για 50 χρόνια, στις 9 Νοεμβρίου 1993 πέφτει από Κροατικά πυρά η γέφυρα του Μοστάρ στην Βοσνία Ερζεγοβίνη. Ανεξάρτητα από το τι θέλει κανείς να πιστεύει για την κατάσταση στην Γιουγκοσλαβία εκείνη την εποχή και για τον ρόλο των ΗΠΑ στην όλη διαδικασίας απάλειψης των ‘τοπικών κέντρων εξουσίας’ που πρέσβευε η περίφημη Νέα Τάξη Πραγμάτων, το γκρέμισμα μιας γέφυρας που συνδέει δυο κόσμους λειτουργεί σίγουρα και με έναν συμβολικό τρόπο σαν ένα σπάσιμο στα δυο μιας κατάστασης που (με πλασματικό ή όχι τρόπο) λειτουργούσε υποφερτά για αρκετά χρόνια. Μπορεί σήμερα η γέφυρα στο Μοστάρ να έχει ξαναφτιαχτεί όμως το ερώτημα αν ο κόσμος μας ως σύνολο είναι περισσότερο ή λιγότερο ενωμένος σε σχέση με το 1989 είναι μάλλον ανοιχτό…

Ξαναδιάβασα το Ενάντια στη Μέρα ύστερα από αρκετά χρόνια σαν μια μέθοδο αντιμετώπισης αυτού του διαχωρισμού και σαν μια μέθοδο σκέψης για την Ευρώπη του 2013. Μπορεί ο Πύντσον να μιλά και να περιγράφει μές απ΄το Ενάντια στη Μέρα την περίοδο από το 1893 έως το 1920, όμως, όπως ακριβώς Το Ουράνιο Τόξο της Βαρύτητας λειτουργούσε σαν μια συμβολική αναπαράσταση της εμπλοκής των ΗΠΑ στο Βιετνάμ, ουσιαστικά το σχόλιο του Πύντσον και η περιγραφή του είναι φτιαγμένο έτσι ώστε ταιριάξει στην σημερινή εποχή, σ’ αυτήν που δημιουργήθηκε μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου, μετά το γκρέμισμα των γεφυρών μεταξύ ανατολής και δύσης, μετά την πτώση των δίδυμων πύργων.

Στ’ αλήθεια από το ~1900 και μετά καμιά άλλη ιστορική περίοδος δε μοιάζει τόσο σε εκείνη την περίοδο αλλαγής του τέλους του 19ου, αρχές 20ου αιώνα. Έχει γίνει ίσως λίγο κλισέ να συγκρινόμαστε πλέον με την δημοκρατία της Βαϊμάρης, όμως η πτώση του κομμουνισμού σε συνδυασμό με το κενό που άφησε πίσω της, αλλά και η αναπόφευκτη πτώση του κλασικού καπιταλιστικού παραδείγματος – που ζούμε ως κρίση τα τελευταία χρόνια έχουν δημιουργήσει συνθήκες κατάλληλες για ριζικές αλλαγές στην σκέψη και την ψυχοσύνθεση όλης της κοινωνίας. Η περίοδος 1893-1920 μπορεί να είχε μέσα της έναν παγκόσμιο πόλεμο και μια (τουλάχιστον) πολιτική επανάσταση την Ρωσική, αλλά είχε και μια σειρά από επιστημονικές και πολιτιστικές επαναστάσεις που άλλαξαν για πάντα τον κόσμο την σκέψη του αλλά και την αντίληψή του για τον ίδιο και τους άλλους. Οι συνθήκες ήταν τότε πρόσφορες λόγω της γενικότερης αναταραχής για να επιτρέψουν τις κατάλληλες αλλαγές παραδείγματος στην τέχνη, στην επιστήμη και στην κοινωνία, αλλά θεωρώ πως ύστερα από αρκετά χρόνια ησυχίας και ‘ξενιασιάς’ ζούμε την αρχή από μια περίοδο αλλαγής που θα δώσει σε όλους μας κάτι πολύ διαφορετικό. Όμως αυτό σημαίνει πως θα πρέπει να αντιληφθούμε πως η περίοδος χάριτος στην οποία ζούσαμε τα τελευταία χρόνια τελειώνει σιγά σιγά και την θέση της θα πάρει μια δύσκολη περίοδος προσαρμογής για την οποία σχεδόν κανείς δεν είναι προετοιμασμένος.

Η άποψη αυτή μπορεί να είναι προσωπική αλλά προέρχεται από την αποκρυπτογράφηση του συμβολισμού του Ενάντια στη Μέρα που κάνει το βιβλίο σχεδόν προφητικό. Δεν είναι φυσικά τυχαίο που ο Πύντσον επιλέγει σαν θέατρο της ιστορίας περιοχές που αποτελούν κέντρα της σύγχρονης σύγκρουσης ανατολής – δύσης με τρόπο όμως που λειτουργεί κατασταλτικά πάνω σε οποιαδήποτε άλλη ‘επανάσταση’. Είναι άποψη του Πύντσον πως η εξέλιξη του 1ου παγκοσμίου πολέμου αποτέλεσε – με άμεσο και έμμεσο τρόπο – την σημαντικότερο παράγοντα στην καταστολή των αναρχικών κινημάτων της εποχής πίσω απ’ την συσπείρωση και την οργάνωσή των μελών τους πίσω από μια καθόλα καπιταλιστική διαμάχη. Κατά συνέπεια για τον Πύντσον λειτουργώντας 100% προφητικά – αλλά όπως πάντα γι’ αυτόν με την κατάλληλη δόση συνωμοσίας και παράνοιας – η παρούσα διένεξη ανατολής – δύσης (ηθελημένα επιλέγω να μη χρησιμοποιήσω θρησκευτικούς όρους σ’ αυτήν την διένεξη) λειτουργεί (ή πρόκειται να λειτουργήσει) ανασταλτικά σε οποιαδήποτε ουσιαστική κοινωνική αλλαγή.

Μπορεί πλέον εμείς και τα παιδιά μας να μην ζούμε κάτω από τον τρόμο ενός πυρηνικού ολέθρου, όπως το ζούσαμε ακόμη και στην δεκαετία του 80, όμως θεωρώ τελικά ότι ο κόσμος μας παρά την παγκοσμιοποίηση, την νέα τάξη πραγμάτων, την επέκτασή μας προς την ανατολή είναι πολύ πιο διαχωρισμένος από τότε. Όμως ο διαχωρισμός αυτός, οι κομμένες μας γέφυρες δεν είναι τόσο γέφυρες ουσιαστικής επαφής, μα είναι γέφυρες επικοινωνίας που μπορεί να υπάρχουν όχι μοναχά στα κέντρα της σύρραξης, στο Κομπανι ή στο Αφγανιστάν, αλλά όπως και στο Μοστάρ ακόμη και μες στις ίδιες μας τις πόλεις. Με έναν εξαιρετικά αισιόδοξο τρόπο ο Πύντσον όμως βλέπει μια εξέλιξη στην οποία οι preterites με την υπομονή τους τελικά κερδίζουν (την Γη, την Ιστορία, την Θεία Χάρη). Απλά το δύσκολο για μας αυτή τη στιγμή είναι να αντιληφθούμε ποια πλευρά τελικά είναι αυτή των preterites…